نقوی – محمدی/

در ایام برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، کتاب «اعتقاد ما» از سوی انتشارات دارالصدر وابسته به پژوهشگاه تخصصی شهید صدر روانه بازار نشر شد؛ کتابی که ترجمه حجت‌الاسلام محمدحسین ملک‌زاده از جزوه‌ای اعتقادی با نام «موجز فی أصول الدین» است که آیت‌الله شهید سیدمحمدباقر صدر آن را در سه فصل «المرسل»، «الرسول» و «الرسالة» بر رساله عملیه خود، «الفتاوی الواضحة» نگاشته است. به این بهانه به گفت‌وگو با حجت‌الاسلام ملک‌زاده پرداختیم که ماجرای ترجمه این کتاب را چنین بیان می‌کند: «سابقه آشنایی من با آثار شهید صدر به اوایل دوره طلبگی برمی‌گردد که کتاب «دروس فی علم الأصول» معروف به حلقات را مطالعه کردم و آرام آرام با مطالعه بقیه آثار ایشان، مشغول به تدریس آن‌ها در حوزه علمیه قم شدم. در ضمن تدریس، از جمله کارهای من این بود که ترجمه متن را برای خودم یادداشت می‌کردم. از جمله همین جزوه اعتقادی که شهید صدر به‌عنوان مقدمه رساله عملیه خود در نظر گرفته بودند؛ من این جزوه را در سال 1385 ترجمه کردم و بعد هم شرحی برای آن نوشتم تا اینکه یکی، دو سال پیش از پژوهشگاه شهید صدر برای انتشار ترجمه بدون شرح به من مراجعه کردند».

* آیا طرح مسائل اعتقادی در ابتدای رساله عملیه دارای پیشینه است؟

از آغازین سال‌هایی که پیامبر خدا شریعت خاتم را آوردند، تأکید بر فقه دین هم در قرآن کریم و هم در روایات مطرح شد؛ فقه دین یعنی فهم دین و اسلام‌شناسی که شامل سه شاخه عقاید، احکام شریعت و اخلاق است؛ بنابراین وقتی قرآن کریم در آیه 122 سوره توبه از تفقه در دین سخن می‌گوید، همزمان از یادگیری عقاید، احکام شریعت و اخلاق سخن می‌گوید؛ در روایاتی هم که ذیل این آیه و یا به صورت مستقل از ائمه درباره فقه دین مطرح شده است، اسلام‌شناسی یا فقه دین به معنای اعم که شامل هر سه شاخه می‌شود مطرح شده است. در آغاز امر هم فقیه در هر سه حوزه سرآمد بوده و آرام‌آرام به خاطر کاربرد زیادی که احکام شریعت در زندگی مردم داشت و مراجعاتی که به علمای دین می‌شد، اصطلاح جدیدی شکل گرفت که وقتی می‌گفتند فقیه به یاد کسی می‌افتادند که بیشتر بر روی احکام شریعت تسلط دارد؛ به‌عنوان مثال در دوره تألیفات حدیثی، وقتی ثقه‌الاسلام کلینی کتاب شریف کافی را تألیف می‌کند، در آغاز روایات مربوط به اصول عقاید را مطرح می‌کند و بعد به روایات حوزه احکام و اخلاق می‌پردازد؛ در دوره‌های بعد هم بودند شخصیت‌هایی که پیش از پرداختن به احکام، مسائل عقیدتی را مطرح می‌کردند. شهید صدر(ره) در سال 1396 ه‍.ق رساله عملیه خود را با عنوان «الفتاوی الواضحة» منتشر می‌کنند و در چاپ جدید از ایشان درخواست می‌شود که به روش گذشتگان، بحثی را در اصول عقاید در ابتدای کتاب قرار دهند و ایشان هم این جزوه را تألیف می‌کنند.

* شهید صدر در این کتاب از روش تجربی استفاده کرده‌اند؛ آیا این یک نوآوری محسوب می‌شود یا شرایط آن روز چنین ایجاب می‌کرده است؟

در قرآن کریم و روایات، به فراوانی برای توجه دادن مردم به اینکه عالم دارای مبدأ و معادی است و عبث آفریده نشده، انسان‌ها دعوت می‌شوند که در مظاهر طبیعی توجه و تأمل کنند؛ مثلاً می‌فرماید «أَفَلَا یَنظُرُونَ إِلَی الْإِبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ» و... این‌ها از بارقه‌های اولیه برای دعوت گسترده مسلمین به عرصه علوم تجربی و تأکید بر تجربه و آزمایش بود و هیچ‌گاه علوم تجربی از نگاه اسلام و قرآن از توجه به مبدأ و معاد جدا نبود؛ بلکه در خدمت خداپرستی و خداخواهی انسان قرار می‌گرفت. در تاریخ تمدن این مطلب به وضوح آمده است که گرایش به علوم تجربی و حس تجربه امری بود که از جهان اسلام به جهان غرب رفت و رواج یافت؛ اما متأسفانه در اینجا، این نگاه در مقابل نگاه دینی قرار گرفت و ابزاری شد برای سکولاریسم و جدایی و بریدگی از دین و معنویت و خدا. در حقیقت شهید صدر دوباره می‌خواهد این حرکت را به مسیر اصلی خودش برگرداند و از دلیل علمی در راستای خداباوری استفاده کند. به عقیده ایشان دلیل علمی هر دلیلی است که بر حس تجربه تکیه دارد و از روش استقرایی مبتنی بر حساب احتمالات پیروی می‌کند و می‌شود گفت که در زمان ایشان، این یک نوآوری بزرگ بوده است. ایشان همچنین شیوه بیان را عوض می‌کند و تلاش می‌کند که بر اساس آنچه در فلسفه امروز و در فلسفه غرب مورد پذیرش است، بحث خودش را پیش ببرد.

به‌طور کلی آنچه در تمام آثار شهید صدر مشاهده می‌شود، این است که ایشان در مقام حل مشکل و پاسخگویی به نیازهای زمان کنونی و آینده گام برداشته‌اند. شهید صدر علم را برای علم نمی‌خواست؛ بلکه آن را برای راهگشایی، پاسخگویی به سؤالات، کمک به امت اسلامی و حرکت در مسیر خدا می‌خواست. دو کتاب «فلسفتنا» و «اقتصادنا» که سبب شهرت جهانی شهید صدر شد چنین ویژگی‌هایی دارند.

این تذکر هم لازم است که برای پاسخگویی به نیازهای عصر، گاهی یک دانشمند دچار انفعال می‌شود؛ یعنی چنان در سیطره پرسش‌ها و نیازهایی که در عصر حاضر مطرح هست و به ذهن او هجوم می‌آورد، قرار می‌گیرد که مجبور می‌شود در زمین دیگران بازی کند اما ویژگی مهم شهید صدر این است که ضمن اینکه برنامه دیگران را بخوبی فرا می‌گیرد، زمانی که می‌خواهد به پاسخگویی بپردازد، اسیر نقشه و طرح دیگران نمی‌شود و طرحی نو درمی‌اندازد و ضمن اینکه سبب پیشرفت گسترده دانش اسلامی می‌شود و گزاره‌هایی را مطرح می‌کند، دیگران را هم نقد می‌کند و به آن‌ها پاسخ می‌دهد.